Geðklofi
Hvað er geðklofi?
Geðklofi er ein algegnasta geðröskunin og er jafnframt fremur víðtæk. Hugtakið geðklofi stendur ekki eitt og sér en flokkast hann í nokkrar gerðir; ofsóknargeðklofi, skipulagslesisgeðklofi, stjarfaklofi auk ósundurgreinds eða ótilgreinds geðklofa. Gefur þetta því augaleið að geðklofar eru fáir eins en í þessu verkefni ætla ég að fjalla um almennan geðklofa.
Sjúkdómurinn er jafn algengur hjá konum og hjá körlum, en oftast nær koma einkenni fram á bilinu 15-25 hjá körlum en á aldrinum 20-30 hjá konum. Árlega er talið að um 110-125 manns veikist af geðklofa. Til að sundurliða tölurnar eru um 80 sjúklingar sem greinast í fyrsta skipti en um 60 sem leggjast inn á geðdeild vegna veikindanna. Þá er einnig talið að um 1200 manns séu í meðferð á ári hverju en tæplega 2000 manns með væg einkenni eða engin. Því er þó ver og miður að sumir hverjir sem veikjast af geðklofa leita sér seint eða aldrei hjálpar sem getur haft alvarlegar afleiðingar.
Orsakir
Fátt er vitað um raunverulega orskök geðklofa en eru þó ýmsar hugmyndr á lofti. Röskun á heilastarfsemi eða gallar í erfðaþáttum eru almennt taldir þeir þættir sem stuðla að geðklofa eða auki á honum líkur en þá einnig röskun á bygginu og starfsemi framhluta heilans. Þá einnig ofvirkni í dópamín boðberum auk veirusýngina eða annarra hormónatruflana.
Geðklofi er ein algegnasta geðröskunin og er jafnframt fremur víðtæk. Hugtakið geðklofi stendur ekki eitt og sér en flokkast hann í nokkrar gerðir; ofsóknargeðklofi, skipulagslesisgeðklofi, stjarfaklofi auk ósundurgreinds eða ótilgreinds geðklofa. Gefur þetta því augaleið að geðklofar eru fáir eins en í þessu verkefni ætla ég að fjalla um almennan geðklofa.
Sjúkdómurinn er jafn algengur hjá konum og hjá körlum, en oftast nær koma einkenni fram á bilinu 15-25 hjá körlum en á aldrinum 20-30 hjá konum. Árlega er talið að um 110-125 manns veikist af geðklofa. Til að sundurliða tölurnar eru um 80 sjúklingar sem greinast í fyrsta skipti en um 60 sem leggjast inn á geðdeild vegna veikindanna. Þá er einnig talið að um 1200 manns séu í meðferð á ári hverju en tæplega 2000 manns með væg einkenni eða engin. Því er þó ver og miður að sumir hverjir sem veikjast af geðklofa leita sér seint eða aldrei hjálpar sem getur haft alvarlegar afleiðingar.
Orsakir
Fátt er vitað um raunverulega orskök geðklofa en eru þó ýmsar hugmyndr á lofti. Röskun á heilastarfsemi eða gallar í erfðaþáttum eru almennt taldir þeir þættir sem stuðla að geðklofa eða auki á honum líkur en þá einnig röskun á bygginu og starfsemi framhluta heilans. Þá einnig ofvirkni í dópamín boðberum auk veirusýngina eða annarra hormónatruflana.
Einkenni
Eitt helsta einkenni geðklofa er það að raunveruleikaskyn breytist svo um munar, þ.e. hugmyndir og skynjanir einstaklings verða að hans veruleika. Vegna þessa eru ofskynjanirnar ekki sjúkdómur í hans augum og meðtekur ekki ábendingar um að ekki sé allt eins og á að vera. Innan brenglaðs raunveruleikaskyns leynast þættir á borð við breytingu á:
· Hugsun – Sjúklingur fær miklar ranghugmyndir. Hann verður sannfærður um sannleik annarlegra hugmynda sem samsvara ekki greind hans eða siðvenju. Hann upplifir sem svo að hann hafi hugsanir sínar ekki út af fyrir sig eða hann hafi gífurlega mikilvægan tilgang, t.d. sendiboði yfirvalda með meðhöndlar vandmeðfarnar upplýsingar.
· Skynjun – Sjúklingur verður fyrir ofskynjunum og telur óraunerulega hluti. Oftast nær eru ofskynjanirnar í formi ofheyrnar þar sem ákveðin rödd ávarpar sjúklinginn.
· Tilfinningum – Sjúklingar verða dofnir tilfinningalega og hafa litla stjórn auk þess sem viðbrögð viðkomandi eru ólík því sem telst venjulegt.
· Sjálfsmati – Allt sem kemur að sjálfi sjúklingsins á það til að brenglast auk þess sem hann efast um eigin tilveru. Getur þetta leitt til einangrunar.
· Samskiptum – Einvera sjúklinga er algeng auk þess sem samskipti takmarkast verulega. Ef aðstandendur láta af höndum ábendingar eru líkur þess að þær verði hunsaðar með öllu auk þess sem þátttaka í almennum heimilsstörfum skerðist verulega.
· Vilja – Sjúklingur hefur ekki sama áhuga og áður auk þess sem hæfileiki til ákvarðanatöku og ábyrgðartilfinning skerðast.
· Hreyfingum – Sjúklingar eiga það til að vera hreyfingarlausir í lengri tíma og stara út í tómið. Óútskýranlegar eða tilgangslausar hreyfingar geta þá einnig látið á sér bera.
Algengast er að sjúkdómurinn birtist í a.m.k. tveimur af þessum þáttum og helst er það breyting á skynjun eða hugsun. Nauðsynlegt er að aðstandendur geri sér grein fyrir því að þessi breytta hegðun herjar á sjúklinginn án þess að hann kjósi svo og ræður hann því ekki við atferlið.
Eitt helsta einkenni geðklofa er það að raunveruleikaskyn breytist svo um munar, þ.e. hugmyndir og skynjanir einstaklings verða að hans veruleika. Vegna þessa eru ofskynjanirnar ekki sjúkdómur í hans augum og meðtekur ekki ábendingar um að ekki sé allt eins og á að vera. Innan brenglaðs raunveruleikaskyns leynast þættir á borð við breytingu á:
· Hugsun – Sjúklingur fær miklar ranghugmyndir. Hann verður sannfærður um sannleik annarlegra hugmynda sem samsvara ekki greind hans eða siðvenju. Hann upplifir sem svo að hann hafi hugsanir sínar ekki út af fyrir sig eða hann hafi gífurlega mikilvægan tilgang, t.d. sendiboði yfirvalda með meðhöndlar vandmeðfarnar upplýsingar.
· Skynjun – Sjúklingur verður fyrir ofskynjunum og telur óraunerulega hluti. Oftast nær eru ofskynjanirnar í formi ofheyrnar þar sem ákveðin rödd ávarpar sjúklinginn.
· Tilfinningum – Sjúklingar verða dofnir tilfinningalega og hafa litla stjórn auk þess sem viðbrögð viðkomandi eru ólík því sem telst venjulegt.
· Sjálfsmati – Allt sem kemur að sjálfi sjúklingsins á það til að brenglast auk þess sem hann efast um eigin tilveru. Getur þetta leitt til einangrunar.
· Samskiptum – Einvera sjúklinga er algeng auk þess sem samskipti takmarkast verulega. Ef aðstandendur láta af höndum ábendingar eru líkur þess að þær verði hunsaðar með öllu auk þess sem þátttaka í almennum heimilsstörfum skerðist verulega.
· Vilja – Sjúklingur hefur ekki sama áhuga og áður auk þess sem hæfileiki til ákvarðanatöku og ábyrgðartilfinning skerðast.
· Hreyfingum – Sjúklingar eiga það til að vera hreyfingarlausir í lengri tíma og stara út í tómið. Óútskýranlegar eða tilgangslausar hreyfingar geta þá einnig látið á sér bera.
Algengast er að sjúkdómurinn birtist í a.m.k. tveimur af þessum þáttum og helst er það breyting á skynjun eða hugsun. Nauðsynlegt er að aðstandendur geri sér grein fyrir því að þessi breytta hegðun herjar á sjúklinginn án þess að hann kjósi svo og ræður hann því ekki við atferlið.
Meðferð & batahorfur
Í grunninn er áhersla lögð á jákvæð tengsl milli sjúkling og meðferðaraðila en þau eru mikilvæg í farvegi meðferðar. Notast er við nokkrar meðferðir við geðkolfa en veltur það helst á þremur ólíkum sviðum hvað verður fyrir valinu. Skapgerð einstaklings, greind og þroski segja að hluta til um hvað hann er tilbúinn að takast á við í meðferðinni. Þá þarf að líta til aðbúnaðar hans, umhverfis og aðstandenda auk þess sem stig sjúkdómsins, einkenni og sú skerðing sem fylgt hafa í kjölfar hans. Eins og gefur að skilja veltur það hvert eftirfarandi meðferðarforma verður fyrir valinu vissulega á einstaklingnum sjálfum og er meðferðin ekki aðeins til að losna við einkennin en einnig til að fyrirbyggja upptöku sjúkdómsins að nýju. Þess má þá einnig geta að geðklofum farnast jafnan betur innan minna þróaðra samfélaga og í dreifbýli fremur en í þéttbýli.
· Með lyfjameðferð er ekki hægt að lækna geðklofa að fullu, en hægt er að draga virkilega úr eða eyða einkennum. Ef lyfjameðferð er hætt geta einkenni látið á sér kræla aftur eða komið þrátt fyrir inntöku lyfja á sama tíma. Þessi háttur meðferðar hefur róandi áhrif á sjúklinginn auk þess sem þau draga úr einkennum, eins og áður segir. Hinsvegar fylgja þeim aukaverkanir sem birtast í hreyfitruflnum eða hafa sljóvgandi áhrif.
· Félagslegar aðgerðir felst í því eins og nafnið gefur til kynna að veita sjúklingum félagslega aðstoð. Aðstæður eru metnar og þeim breytt ef svo ber undir, s.s. einstaklingum veitt auki sjálfstæði eða létt á álagi.
· Samtalsmeðferð er beitt til að veita einstaklingnum stuðning eða nauðsynlegar leiðbeiningar um sjúkdóminn og til að takast á við hann.
· Hópmeðferð hefur reynst gagnleg en þar kynnist sjúklingurinn öðrum í sömu sporum, lærir af þeim og deilir eigin reynslu.
· Ef einn í fjölskyldunni veikist, sama hvernig, hefur það áhrif á hana sem heild. Því er notast við fjölskyldumeðferð í sumum tilfellum. Í henni eru veittar upplýsingar um aðstæður til aðstandenda, meðferð og batahorfur auk þess sem þeim er kennt að takast á við einstkalinginn á uppbyggjandi hátt. Líkt og í öðrum meðferðarformum er mikilvægt að jákvæð samskipti séu til staðar.
· Til að sjúklingur geti að nýju orðið sjálfstæur einstaklingur er oft leitast eftir aðstoð endurhæfingar. Í henni felst t.d. starfsþjálfun og almennri leiðsögn við dagleg störf.
Í grunninn er áhersla lögð á jákvæð tengsl milli sjúkling og meðferðaraðila en þau eru mikilvæg í farvegi meðferðar. Notast er við nokkrar meðferðir við geðkolfa en veltur það helst á þremur ólíkum sviðum hvað verður fyrir valinu. Skapgerð einstaklings, greind og þroski segja að hluta til um hvað hann er tilbúinn að takast á við í meðferðinni. Þá þarf að líta til aðbúnaðar hans, umhverfis og aðstandenda auk þess sem stig sjúkdómsins, einkenni og sú skerðing sem fylgt hafa í kjölfar hans. Eins og gefur að skilja veltur það hvert eftirfarandi meðferðarforma verður fyrir valinu vissulega á einstaklingnum sjálfum og er meðferðin ekki aðeins til að losna við einkennin en einnig til að fyrirbyggja upptöku sjúkdómsins að nýju. Þess má þá einnig geta að geðklofum farnast jafnan betur innan minna þróaðra samfélaga og í dreifbýli fremur en í þéttbýli.
· Með lyfjameðferð er ekki hægt að lækna geðklofa að fullu, en hægt er að draga virkilega úr eða eyða einkennum. Ef lyfjameðferð er hætt geta einkenni látið á sér kræla aftur eða komið þrátt fyrir inntöku lyfja á sama tíma. Þessi háttur meðferðar hefur róandi áhrif á sjúklinginn auk þess sem þau draga úr einkennum, eins og áður segir. Hinsvegar fylgja þeim aukaverkanir sem birtast í hreyfitruflnum eða hafa sljóvgandi áhrif.
· Félagslegar aðgerðir felst í því eins og nafnið gefur til kynna að veita sjúklingum félagslega aðstoð. Aðstæður eru metnar og þeim breytt ef svo ber undir, s.s. einstaklingum veitt auki sjálfstæði eða létt á álagi.
· Samtalsmeðferð er beitt til að veita einstaklingnum stuðning eða nauðsynlegar leiðbeiningar um sjúkdóminn og til að takast á við hann.
· Hópmeðferð hefur reynst gagnleg en þar kynnist sjúklingurinn öðrum í sömu sporum, lærir af þeim og deilir eigin reynslu.
· Ef einn í fjölskyldunni veikist, sama hvernig, hefur það áhrif á hana sem heild. Því er notast við fjölskyldumeðferð í sumum tilfellum. Í henni eru veittar upplýsingar um aðstæður til aðstandenda, meðferð og batahorfur auk þess sem þeim er kennt að takast á við einstkalinginn á uppbyggjandi hátt. Líkt og í öðrum meðferðarformum er mikilvægt að jákvæð samskipti séu til staðar.
· Til að sjúklingur geti að nýju orðið sjálfstæur einstaklingur er oft leitast eftir aðstoð endurhæfingar. Í henni felst t.d. starfsþjálfun og almennri leiðsögn við dagleg störf.
Sigurður
„Sigurður var 33 ára bílstjóri, giftur með tvö börn. Hann hafði verið tortrygginn allt frá unglingsaldri en tortryggnin hafði sífellt aukist. Honum fannst einhverjir ákveðnir aðilar leggja sig í einelti. Hann fór að gá að hlustunartækjum í húsi sínu og taldi að KGB stæði að baki aðgerðum gegn sér. Þegar honum fannst sjónvarpið senda dulbúnar fréttir um sig leitaði hann til læknis m.a. til þess að ræða um gagnaðgerðir.
Sigurður réði ekki við tortryggni sína. Hún tók hann tökum og stjórnaði athöfnum hans og hugsun. Hann var haldinn geðklofa með virkum einkennum, m.a. ranghugmyndum sem voru aðallega í formi ofsókna.
Sigurður fékk lyf til þess að vinna gegn tortryggni og ranghugmyndum. Eftir rúmar tvær vikur fór hann að gera grín að einkennum sínum. Hann naut þess að finna sig lausan við eineltið og er nú í fullu starfi, reglubundnu eftirliti og tekur lyf sín reglulega.“
Hér í meðfylgjandi myndskeiði má sjá myndbrot úr kvikmyndinni A Beautiful Mind sem segir frá John Nash, bráðgáfuðum stærðfræðingi sem veikist af geðklofa.
„Sigurður var 33 ára bílstjóri, giftur með tvö börn. Hann hafði verið tortrygginn allt frá unglingsaldri en tortryggnin hafði sífellt aukist. Honum fannst einhverjir ákveðnir aðilar leggja sig í einelti. Hann fór að gá að hlustunartækjum í húsi sínu og taldi að KGB stæði að baki aðgerðum gegn sér. Þegar honum fannst sjónvarpið senda dulbúnar fréttir um sig leitaði hann til læknis m.a. til þess að ræða um gagnaðgerðir.
Sigurður réði ekki við tortryggni sína. Hún tók hann tökum og stjórnaði athöfnum hans og hugsun. Hann var haldinn geðklofa með virkum einkennum, m.a. ranghugmyndum sem voru aðallega í formi ofsókna.
Sigurður fékk lyf til þess að vinna gegn tortryggni og ranghugmyndum. Eftir rúmar tvær vikur fór hann að gera grín að einkennum sínum. Hann naut þess að finna sig lausan við eineltið og er nú í fullu starfi, reglubundnu eftirliti og tekur lyf sín reglulega.“
Hér í meðfylgjandi myndskeiði má sjá myndbrot úr kvikmyndinni A Beautiful Mind sem segir frá John Nash, bráðgáfuðum stærðfræðingi sem veikist af geðklofa.