Aðskilnaðarkvíði
Hvað er aðskilnaðarkvíði?
Víða finnast börn sem hræðast aðskilnað frá foreldrum eða heimli. Helstu einkenni þessa kvíða eru virkilegur kvíði eða uppnám vegna yfirvofandi eða yfirstandandi aðskilnaðar frá sínum nánustu. Getur þetta þá haft mikil áhrif á fjölskyldulíf sem og vinnu foreldra, en ef á það stig er komið að barn neitar að sækja skóla þarf annað foreldri að vera heima og því oft líkur á deilum um málefnið. Segja má að stig forðunarhegðunar séu þrjú: barn sýnir væga hegðun, miðlungs alvarlega forðungarhegðun og alvarlega forðunarhegðun.
Ef barn sýnir væga hegðun má m.a. sjá að barnið vill að í öllum tilfellum geti það náð til foreldra sinna í síma auk þess koma fram hik við að fara út, hægagang við morgunverk og endurteknar vangaveltur um skipulag dagsins. Þegar komið er yfir á stig miðlungs alvarlegrar forðunarhegðunar eru dæmiþ ess að einstaklingurinn neiti að fara eitt síns liðs í heimsónir eða að gista. Hjá yngri börnum kemur þetta fram í hálfgerðum eltingaleik, en þau flylgja foreldrum sínum hvert fótmál. Alvarleg forðunarhegðun birtist í því að börn neita að sofa í eigin herbergi, vilja ekki fara í skólann og fylgja foreldrum sínum hvert sem þeir fara. Ef börn á þessu stigi aðskilnaðarkvíða eru í burtu frá foreldrum sínum eiga þau jafnvel til að gera sér upp veikindi eða strjúka úr skóla eða gæslu af einhverju tagi.
Víða finnast börn sem hræðast aðskilnað frá foreldrum eða heimli. Helstu einkenni þessa kvíða eru virkilegur kvíði eða uppnám vegna yfirvofandi eða yfirstandandi aðskilnaðar frá sínum nánustu. Getur þetta þá haft mikil áhrif á fjölskyldulíf sem og vinnu foreldra, en ef á það stig er komið að barn neitar að sækja skóla þarf annað foreldri að vera heima og því oft líkur á deilum um málefnið. Segja má að stig forðunarhegðunar séu þrjú: barn sýnir væga hegðun, miðlungs alvarlega forðungarhegðun og alvarlega forðunarhegðun.
Ef barn sýnir væga hegðun má m.a. sjá að barnið vill að í öllum tilfellum geti það náð til foreldra sinna í síma auk þess koma fram hik við að fara út, hægagang við morgunverk og endurteknar vangaveltur um skipulag dagsins. Þegar komið er yfir á stig miðlungs alvarlegrar forðunarhegðunar eru dæmiþ ess að einstaklingurinn neiti að fara eitt síns liðs í heimsónir eða að gista. Hjá yngri börnum kemur þetta fram í hálfgerðum eltingaleik, en þau flylgja foreldrum sínum hvert fótmál. Alvarleg forðunarhegðun birtist í því að börn neita að sofa í eigin herbergi, vilja ekki fara í skólann og fylgja foreldrum sínum hvert sem þeir fara. Ef börn á þessu stigi aðskilnaðarkvíða eru í burtu frá foreldrum sínum eiga þau jafnvel til að gera sér upp veikindi eða strjúka úr skóla eða gæslu af einhverju tagi.
Einkenni aðskilnaðarkvíða
Til að hægt sé að segja kvíða hjá barni flokkast sem aðskilnaðarkvíða þarf kvíðinn að vera óeðlilega mikill þegar tekið er mið af aldri, og þarf hann að tengjast aðsklnaði frá heilmili eða sínum nánustu.
Helstu einkenni aðskilnaðarkvíða eru þau að endurtekið uppnám kemur fram þegar aðskilnaður er í aðsigi, miklar áhyggjur um að missa sína nánustu eða eitthvað slæmt hendi þá auk þess sem áhyggur varðandi óæskilega atburði skjóta upp kollinum, s.s. að þeim verði rænt. Tregða við að vera einsöml, heima eða annarsstaðar sem og hræðsla við að sofa án sinna nánustu, jafnvel aðeins í öðru herbergi, eða að gista annarsstaðar. Í tengslum við svefn má við bæta martraðir um aðskilnað. Þá gerir vart við sig mótþrói við að fara í skólann eða þvílíkar aðstæður vegna hræðslu um aðskilnað.
Eins og áður segir gerir aðskilnaðarkvíði vart við sig hjá börnum fyrir 18 ára aldur og varir ástandið lengur en í 4 vikur, þó er talað um snemmt upphaf ef röskunin gerir vart við sig fyrir 6 ára aldur. Röskun á borð við þessa veldur því verulegri skerðingu í félagslegri, námslegri sem og annarri færni. Hún tengist þó ekki beint þroskaröskunum, geðklofa eða öðrum tengdum röskunum. Auk þess er ekki hægt að tengja þessa gerð kvíða við ofsakvíða með víðáttufælni hjá unglinum eða fullorðnum.
Greining aðskilnaðarkvíða
Við greiningu á aðskilnaðarkvíða er hægt að notast við margvíslegar aðferðir; viðtöl, atferlis- og hugrænir sjálfsmatskvarðar, matlista fyrir þá sem umgangast einstkalinginn, atferlisathuganir auk lífeðlislegra mælinga. Felst greiningin því helst í að safna upplýsingum víða úr umhverfi barnsins og rannsaka jafnframt þrjár hliðar; huglæga, lífeðlislega og hvernig barnið hagar sér. Á má benda að mikilvægt er að greina aðskilnaðarkvíða snemma til að varna því að hann leiði til annarra raskana í kjölfarið.
Til að hægt sé að segja kvíða hjá barni flokkast sem aðskilnaðarkvíða þarf kvíðinn að vera óeðlilega mikill þegar tekið er mið af aldri, og þarf hann að tengjast aðsklnaði frá heilmili eða sínum nánustu.
Helstu einkenni aðskilnaðarkvíða eru þau að endurtekið uppnám kemur fram þegar aðskilnaður er í aðsigi, miklar áhyggjur um að missa sína nánustu eða eitthvað slæmt hendi þá auk þess sem áhyggur varðandi óæskilega atburði skjóta upp kollinum, s.s. að þeim verði rænt. Tregða við að vera einsöml, heima eða annarsstaðar sem og hræðsla við að sofa án sinna nánustu, jafnvel aðeins í öðru herbergi, eða að gista annarsstaðar. Í tengslum við svefn má við bæta martraðir um aðskilnað. Þá gerir vart við sig mótþrói við að fara í skólann eða þvílíkar aðstæður vegna hræðslu um aðskilnað.
Eins og áður segir gerir aðskilnaðarkvíði vart við sig hjá börnum fyrir 18 ára aldur og varir ástandið lengur en í 4 vikur, þó er talað um snemmt upphaf ef röskunin gerir vart við sig fyrir 6 ára aldur. Röskun á borð við þessa veldur því verulegri skerðingu í félagslegri, námslegri sem og annarri færni. Hún tengist þó ekki beint þroskaröskunum, geðklofa eða öðrum tengdum röskunum. Auk þess er ekki hægt að tengja þessa gerð kvíða við ofsakvíða með víðáttufælni hjá unglinum eða fullorðnum.
Greining aðskilnaðarkvíða
Við greiningu á aðskilnaðarkvíða er hægt að notast við margvíslegar aðferðir; viðtöl, atferlis- og hugrænir sjálfsmatskvarðar, matlista fyrir þá sem umgangast einstkalinginn, atferlisathuganir auk lífeðlislegra mælinga. Felst greiningin því helst í að safna upplýsingum víða úr umhverfi barnsins og rannsaka jafnframt þrjár hliðar; huglæga, lífeðlislega og hvernig barnið hagar sér. Á má benda að mikilvægt er að greina aðskilnaðarkvíða snemma til að varna því að hann leiði til annarra raskana í kjölfarið.
Meðferð aðskilnaðarkvíða
Við meðhöndlun aðskilnaðarkvíða eru aðferðirnar margar; sálarfarlsegar, hugrænar, atferlislegar, fjölskyldumiðaðar auk lyfjameðferða.
Hugræn atferlismeðferð hefur sannað sig einna best og hefur ferlinu verið skipt í þrjá hluta. Fyrst um sinn er börnunum kenndar aðferðir við að segja sér sjálf hver viðbrögð við aðstæðum ættu að vera, þ.e. neikvæðum hugsunum er vísað á bug með uppbyggilegum hugsunum. Þar á eftir er unnið að viðhorfsbreytingum hjá foreldrum á sama hátt. Að lokum er umhverfi komið fyrir á þann hátt að styrking kemur frá foreldrum þegar skólasókn hæfist á nýjan leik. Það á þó ekki við í öllum tilfellum að skólasókn sé hætt.
Auk hugrænnar atferlismeðferðar hefur Kendall, sálfræðingur, þróað meðfrð sem gengur út á að kenna barninu að „þekkja tilfinningar og líkamleg einkenni tengdum kvíða, átta sig á hugsunum í kvíðavekjandi aðstæðum, búa til áætlun til að höndla aðstæður og meta frammistöðu og veita sjálfsstyrkingu“.
Vaknað hafa spurningar um hvort nauðsynlegt sé að meðferð nái til fjölskyldunnar í heild sinni. Í raun er það skynsamlegast m.a. vegna þess að foreldrar geta átt til að sýna ómeðvitað óæskileg viðbrögð við hegðun barns sem leitt geta til að dregur úr sjálfstrausti og eykur kvíðaeinkenni.
Lyf hafa gjarnan verið notuð til að vinna bug á ýmsum röskunum og gefur það því augaleið að prufur hafa verið gerðar með aðskilnaðarkvíða, t.d. með þunglyndislyfjum, örvandi lyfjum sem og ofnæmislyfjum. Niðurstöður rannsókna benda hinsvegar til að lyf skili litlu meiri árangri en lyfleysur. Breyting gæti þó orðið á því með tíð, tíma og nýjum lyfjum.
Fyrirbygging aðskilnaðarkvíða
Hægt er að fyrirbyggja að almennur kvíði færist yfir í aðskilnaðarkvíða með ýmsum ráðum. Gott getur verið að undirbúa barnið fyrir það sem koma skal, m.a. með bókum um málefnið, leggja áherslu á jákvæða þætti aðskilnaðarins. „Hvað myndi Lína Langsokkur gera?“ eða þvílíkar spurningar gætu haft hvetjandi áhrif í erfiðum aðstæðum. Að hafa sama hátt á því hvernig barnið er kvatt í hvert skipti , t.d. á leikskólanum auk þess sem ekki er mælst til að laumast sé í burtu frá barninu heldur þvað kvatt glaðlega. Að lokum skal nefna að ekki á að gefa eftir þó barnið gráti auk þess sem lengja skal aðskilnaðartímann hægt og rólega með tímanum.
Við meðhöndlun aðskilnaðarkvíða eru aðferðirnar margar; sálarfarlsegar, hugrænar, atferlislegar, fjölskyldumiðaðar auk lyfjameðferða.
Hugræn atferlismeðferð hefur sannað sig einna best og hefur ferlinu verið skipt í þrjá hluta. Fyrst um sinn er börnunum kenndar aðferðir við að segja sér sjálf hver viðbrögð við aðstæðum ættu að vera, þ.e. neikvæðum hugsunum er vísað á bug með uppbyggilegum hugsunum. Þar á eftir er unnið að viðhorfsbreytingum hjá foreldrum á sama hátt. Að lokum er umhverfi komið fyrir á þann hátt að styrking kemur frá foreldrum þegar skólasókn hæfist á nýjan leik. Það á þó ekki við í öllum tilfellum að skólasókn sé hætt.
Auk hugrænnar atferlismeðferðar hefur Kendall, sálfræðingur, þróað meðfrð sem gengur út á að kenna barninu að „þekkja tilfinningar og líkamleg einkenni tengdum kvíða, átta sig á hugsunum í kvíðavekjandi aðstæðum, búa til áætlun til að höndla aðstæður og meta frammistöðu og veita sjálfsstyrkingu“.
Vaknað hafa spurningar um hvort nauðsynlegt sé að meðferð nái til fjölskyldunnar í heild sinni. Í raun er það skynsamlegast m.a. vegna þess að foreldrar geta átt til að sýna ómeðvitað óæskileg viðbrögð við hegðun barns sem leitt geta til að dregur úr sjálfstrausti og eykur kvíðaeinkenni.
Lyf hafa gjarnan verið notuð til að vinna bug á ýmsum röskunum og gefur það því augaleið að prufur hafa verið gerðar með aðskilnaðarkvíða, t.d. með þunglyndislyfjum, örvandi lyfjum sem og ofnæmislyfjum. Niðurstöður rannsókna benda hinsvegar til að lyf skili litlu meiri árangri en lyfleysur. Breyting gæti þó orðið á því með tíð, tíma og nýjum lyfjum.
Fyrirbygging aðskilnaðarkvíða
Hægt er að fyrirbyggja að almennur kvíði færist yfir í aðskilnaðarkvíða með ýmsum ráðum. Gott getur verið að undirbúa barnið fyrir það sem koma skal, m.a. með bókum um málefnið, leggja áherslu á jákvæða þætti aðskilnaðarins. „Hvað myndi Lína Langsokkur gera?“ eða þvílíkar spurningar gætu haft hvetjandi áhrif í erfiðum aðstæðum. Að hafa sama hátt á því hvernig barnið er kvatt í hvert skipti , t.d. á leikskólanum auk þess sem ekki er mælst til að laumast sé í burtu frá barninu heldur þvað kvatt glaðlega. Að lokum skal nefna að ekki á að gefa eftir þó barnið gráti auk þess sem lengja skal aðskilnaðartímann hægt og rólega með tímanum.